Wednesday, October 1, 2014

Sik Strutura Governu Timor-Leste 2012 - 2017
Entre Prioridade ho Kastigu Inefisienti Permanenti?

Joao M. Saldanha, Ph.D
Presidenti Partidu Republikanu


Parabens ba Parlamentu Nasional (PN) 2012 - 2017 simu tomada de pose ho lideransa  foun PN nia.

Atensaun ema barak nia agora halai ba formasaun governu Bloku Koligasaun. Oinsa ninia estrutura ho se se deit mak tama iha governu. Ita hatene hosi media ho lia anin katak grupu tekniku partidu sira halu parte Bloku Koligasaun debate dala hira ona konaba estrutura governu foun. Nunee mos Presidenti partidu sira ne'e hasoru malu dala hira ona koalia konaba estrutura governu ho lista ema sira nebe atu sai membru governu 2012 - 2017 tuir preferensia Bloku Koligasaun nia. Desizaun final konserteza sei mai hosi Bloku Koligasaun ne'e, maibe la iha sala mos ema seluk ho partidu sira la tama PN mos diskuti meritu estrutura governu foun nee ho posibilidade membru sira ba periudu tinan lima mai ne'e.

Hakerek ida diskuti estrutura governu ho avalia meritu estrutura nia  ho taka ho avaliasaun konaba destinu ukun iha Timor-Leste nebe sei dita (dictate) hosi koligasaun permanenti iha nasaun ida ne'e aban bainrua.

Estrutura Governu Kompativel ho PED

Iha kampaine nakloke (terbuka) ikus Partidu Republikanu nia iha Lifau, Oe-Cussi 3 Juilu 2012 ami taka ho Konferensia Impreza ida konaba Estrutura Governu 2012 - 2017 tuir perspetivu Partidu Republikanu nia. Ami hatete katak periudu 2012 - 2017 hanesan periudu kritiku ida iha faze implementasaun PED nia mesmu ke 2011 ho 2012 lolos implementa ona PED. Maibe periudu 2012 - 2017 reprezenta faze aranka implementasaun PED, tanba ne'e governu nebe mai tenki kompetenti ho forma tuir nesesidade PED nia duke nesesidade seluk.

Prinsipiu governasaun ne'e tenke refleta esforsu nasional tomak atu to'o ba iha mehi nasaun ho rendimentu mediu aas, populasaun edukadu ho saudavel nebe hatudu duni moris diak povu iha sidade liliu sira iha foho. Prinsipiu estrutura governu dahuluk ida ne'e reprezenta hanoin tomak nasaun nian nebe hamutuk atu to'o iha mehi ida mesmu ke partidu oi-oin ho preferensia governasaun keta-ketak. Prinsipiu ne'e mak dehan unidade nasional iha hanoin atu hamosu paz ho moris diak ba povu Timor-Leste tomak. La os unidade nasional atu fahe malu kadeira iha governu nia laran maibe nia hanoin ida mesmu ke ho dalan oi-oin. Implementasaun prinsipiu dahuluk ida ne'e hatudu hosi unifikasaun programa atu to'o ba iha mehi paz ho moris diak.

Prinsipiu daruak governasaun ne'e maka estrutura governu tenki reflete prioridade tinan lima mai. Se PED dehan katak ita uza osan minarai agora (front load) atu eduka (ho treina) ema, hamoris kondisaun atu ema isin diak, hadia infrastrutura liliu estrada, dezenvolve setor xave sira PED nia (agrikultura, turismu, ho minarai ho gas) ho halu reforma institusional atu prepara kondisaun para rendimentu setor non-minarai ho gas sae makas atu komesa dudu ses oituan oituan dependensia bot ba reseita minarai ho gas maka estrutura governu tinan lima mai ne'e tenki refleta area importante sira ne'e. Nunee estrutura governu ida nee bele sai mata dalan atu hatudu ema sira atu tur iha  estrutura governu ne'e, halu programa  tuir prioridade, aloka orsamentu tuir prioridade, ho implementasaun programa tuir prinsipiu efisiensia ho efikasia. Nunee bele hamenus korupsaun ho intensaun tanba naukten duni ka tanba sistema maka babeur sira atu halu korupsaun. Tanba atu to'o ba iha mehi paz ho moris diak, rekursu nasional hotu tenki uza didiak, liliu osan estadu nia nebe kuaze total mai hosi reseita minarai ho gas.

Prinsipiu datolu estrutura governu ne'e maka tutan prinsipiu efisiensia ho efikasia iha lete ne'e. Katak membru governu sira tenki ser kompetenti. Hanesan nasaun, prinsipiu ida ne'e bolu ita hotu nia atensaun liliu partidu sira iha Bloku Koligasaun atu koloka ema kompetenti sira ho integridade atu halu planu, implemnta, programa ho monitoriza rezultadu dezenvolvimentu tinan ba tinan iha tinan lima nia laran. Membru governu tenki iha kualifikasaun atu hit naha todan halu ho implementa programa mediu prazu PED iha tinan lima mai ne'e. Ema kompetenti halu parte iha governasaun ne'e tenki mai hosi partidu ka koligasaun partidu sira nebe atu forma governu atu halu planu ho implementa programa ho laran diak atu too ba iha objetivu mediu prazu tinan lima mai. Se sukat hosi rendimentu, membru governu sira nee tenki hamutuk hatudu objetivu ka target tinan lima mai nee antes de traduz ba iha programa tina-tinan. Desafiu ba Bloku Koligasaun maka sira tenki iha ema internal partidu atu tur iha fatin sira nee. La os tur atu fahe kadeira deit mas fahe kadeira atu dudu dezenvolvimentu ba oin atu too ba objetivu mediu prazu PED nia nebe sira sei defini. Ka bele mos rona hanoin sosiedade nia ka partidu sira nebe la tama iha Parlamentu Nasional. Bainhira sira sinti todan ho labele lao mesak tanba ema la to'o ka ema la iha bele loke an ba ema seluk (NGO, Partidu la tama PN ka grupu sira seluk tan). Nunee bele tau hamutuk forsa lao hamutuk defini prioridade tuir target mediu prazu PED nia. Ida ne'e depende ba iha Bloku Koligasaun tamba sira mak lidera prosesu ne'e tanba povu iha Eleisaun Parlamentar liu ba fo fiar ba sira. Konserteza opozisaun ho sosiedade tomak nasaun nia sei akompaina ho fo hanoin durante sira nia ukun. Ba Partidu Republikanu nebe la tama iha Parlamentu Nasional iha desizaun ona atu akompaina politika ho programa sira nebe Bloku Koligasaun halu tuir perspetiva programa politiku Partidu Republikanu nia.

Ho prinsipiu tolu iha leten ne'e maka estrutura governu foun nebe forma hosi partidu sira kaer ukun tenki kiik, atende ba prioridade PED, ho ema kompetenti sira. Tuir perspetiva Partidu Republikanu nebe fo sai tiha ona (STL, 5/7/2012), membru governu tomak mestinya masimu nain tolu nulu (30). Iha ministeriu balu nebe bot presiza reforsa tan ho vice ministru ka sekretariu estadu, maibe membru governu tomak lolos oituan liu membru governu tinan liu ba. Nunee governu ida ke mai bele solid, kompetenti, ho iha integridade. La os governu ida ke fragmentedu ho inefisienti hanesan tinan lima liu ba. Tempu ona atu iha efisiensia governasaun hodi focus ba resolve problema nasional sira. Povu hakarak iha rezultadu lalais tanba vida la muda liliu sira moris iha foho tanba estrada at ba bebeik, foos karu, ahi la iha, oan sira eskola iha aihun, aimoruk la iha, etc.

Koligasaun Permanenti = Inefesiensia Permanenti?

Hosi lia anin nebe namkari ona iha publiku katak sei iha Ministeriu 17, Vise Ministru 12, ho Sekretariu Estadu 25 ka total membru foun hamutuk 54, bot liu membru governu tinan lima liu ba nebe la to'o 45. Bele iha fator rua nebe hamosu estrutura ho membru governu nebe bot. Ida, hafahe Ministeriu sira nebe bot hanesan infrastrutura ba ministeriu rua ho Vise Ministru ho Sekretariu Estadu sira. Ministeriu bot servisu la lao ka lao neneik presiza fera atu aumenta tan ema hodi halao servisu atu hetan rezultadu lalais. Argumentu ne'e bele iha ninia meritu. Rua, estrutura governu bot ho membru governu bot tanba atu fo oportunidade ba membru Bloku Koligasaun atu tur iha governu buka esperiensia. Nunee periudu sira nebe membru sira iha esperiensia ona atu kaer ukun. Argumentu ida ne'e fraku tanba iha ona ema lubuk ida membru Bloku Koligasaun nebe halu parte mos governu AMP. Mesmu ke ho membru governu oituan sei bele mos akomoda ema foun sira iha partidu nia laran atu buka esperiensia. La os hamosu estrutura nebe bot ho ema barak. Lisaun governasaun AMP nia lolos bele hatudu ona dalan mai ita katak Diak liu maksimiza kompetensia (kualidade) ema nia ho minimiza kuantidade (membru governu) atu labele fo todan ba orsamentu estadu, halao kordenasaun diak liu tan, ho monitor rezultadu servisu mos diak liu tan tanba ema oituan deit. Espetativa ita nia hotu atu iha governasaun ida ke kiik, efisienti maibe kompetenti atu governa hodi hatudu rezultadu, laos atu governu atu akomoda ema bara-barak. Se ida ne'e mak sai prinsipiu governasaun tinan lima mai maka konkluzaun nebe ita hola katak koligasaun ne'e so hamosu deit inefisiensia permanenti iha governasaun. Input sira nebe publiku fo ne'e pertinenti iha faze formasaun governu atu koligasaun bele tetu bainhira halu desizaun final konaba estrutura ho membru governu nebe mai. Tanba lia anin nebe namkari fo indikasaun katak governu nebe Bloku Koligasaun sei forma bot ho keta la atende ba iha prioridade nasional tuir nesesidade nasaun nia. Ita hein tanba povu fo fiar ba Koligasaun atu ukun tinan lima mai.

No comments:

Post a Comment