Oratio Sapiente Cerimonia Graduasaun
Institutu Ciencia Religosa, St Tomas Aquino
Dili, 2 Abril 2011
Excelensia Ministro Edukasaun, Dr Joao Cancio Freitas,
Excelentissimu Reverendissimu Amo Bispo Dili, Dom Alberto Ricardo da Silva
Exceletissimu Reverendissimu Magnifiku Reitor ICR, Amo Gabriel Koten
Graduantes ho familia tomak nebe haksolok mak hau hadomi,
Konvidados ho komunidade akademika ICR mak hau hadomi,
Parabens ba graduadu foun sira ba loron espesial ida ne’e. Ita bot sira hakur tiha ona mota bot ida ho susesu. Ohin loron ba oin, ita bot sira iha atributu ida tan, lisensiadu/baxarelatu. Atributu ne’e mai ho orguilu tanba resultadu ne’e sai hosi esforsu bot ida. Esforsu ne’e dala ruma husik hela oan ba inan sira, husik hela servisu ba sira nebe servisu, ho husik umak kain ba sira nebe mai hosi distritu, hosi sub-distritu ho hosi suku sira.
Ho haksolok spesial ida ne’e, hau husu ba imi graduadu sira atu usa imi nia matenek didiak hodi hadia imi nia moris, hadia imi nia komunidade nia moris, ho hadia imi nia nasaun nia moris.
Matenek ka riku soin lisensiadu/baxarelatu nebe imi hetan ohin, sei hela ho imi to’o mate. Riku soin hotu-hotu ema bele hadau ho bele lakon. Tanba ne’e, usa didiak matenek ne’e, labele sai fali elite nebe arogante ka loko an.
Tinan 22 liu ba, hau mos hamrik hanesan imi hodi simu diploma sarjana. Ema hotu dehan sai sarjana sa makas ona. Sarjana ne’e perigu los…. Maibe simu tiha diploma (ijazah) hau sinti seidauk to’o, mesmu ke sarjana ekonomia tiha ona. Tanba ne’e hau desidi eskola tan ba Master. Hetan tiha diploma Master, sinti ba seidauk to’o ... Eskola tan ba doutoramentu ka Ph.D. Hotu tiha doutoramentu mos seidauk to’o nafatin. Maibe hare ba leten, la iha tan ona level ke as liu Ph.D. Nune’e, hau mos komesa buka servisu. Istoria badak ne’e atu hakarak hateten katak mesmu ke lisensiadu ona sei presiza estuda tan. Mesmu ke Ph.D ona presiza estuda nafatin/le nafatin tanba siensia ne’e evolui (avansa) lalais deit. Se iha oportunidade, imi buka eskola tan. Keta kontenti to’o iha lisensiadu ka baxarelatu deit.
Graduadu sira mak hau respeita,
Hau mos kontenti ho imi tanba hetan oportunidade ida atu fahe hanoin ho imi, konvidadu sira, ho komunidade akademika ICR sira iha mementu espesial ida ne’e. Komisaun Organizadora husu ba hau atu koalia konaba Orsamentu Estadu ho Kresimentu Ekonomiku. Topiku ida ke relevante tebes mesmu ke ita bot sira nia area la os ekonomia.
Dala barak ita rona, “kresimentu ekonomiku ne’e 12% karik, agora ne’e povu nia moris oin seluk ona.” Hau nia kolega ekonomista ida nebe Deputadu mos hatete, “Ekonomia moris 12% ne’e, falsu. Povu nia moris la muda buat ida.” Ka ‘osan bar-barak, povu nia moris at hela deit.” Hanoin sira ne’e hatudu katak orsamentu estadu kait malu makas ho kresimentu ekonomiku. Kresimentu ekonomiku kait malu makas ho povu nia moris. Tanba ne’e, maka orsamentu estadu kait malu makas ho moris povu nia.
Maibe hau hakarak klarifika katak kresimentu ekonomiku ne’e hanesan objetivu interinu ida (sasaran antara) dezevolvimentu nia. Objetivu final (ka sasaran akhir) maka atu halakon kiak para ema hotu bele moris diak, moris hakmatek, ho moris saudavel. Ho lian seluk, kresimentu ekonomiku hanesan objetivu kurtu prazu ho halakon kiak hanesan objetivu mediu ho longu prazu. Tanba ne’e, mak ita presiza halakon tiha hanoin ida katak iha korelasaun instante (teki-teki) entre kresimentu ekonomiku ho povu nia moris. Kresimentu ekonomiku tinan ida ka tinan rua la automatikamente hadia povu nia moris. Maibe kresimentu ekonomiku nebe positivu, sa tan as (double digit) - hanesan iha Timor-Leste entre 2007 – 2010 - hanesan start diak ida iha prosesu desevolvimentu atu halakon kiak.
Kresimentu ekonomiku positivu sei dada setor privadu atu investe tanba ekonomia nasaun ne’e atu sai bot. Ema hakarak loke kios, ema hakarak loke fabrika, ka ema hakarak ke’e minarai tanba iha esperansa tanba sira fiar katak sira nian osan sei fila aban bainrua. Tanba ne’e mak sira hakarak investe ka kuda sira nia osan iha nasaun ida hanesan Timor-Leste.
Nune’e ita husu, saida maka kresimentu ekonomiku? Kresimentu ekonomiku dehan katak atividade ekonomika nasaun ida nia aumenta iha periudu ida. Ita bele fera ekonomia Timor-Leste ne’e ba setor tolu, hanesan setor agrikultura, setor industria ho servisu, ho setor publiku (estadu). Produsaun setor agrikultura sae, maka kresimentu ekonomiku mos sae. Bainhira atividade industria hanesan produsaun bataku sae, maka kresimentu ekonomiku mos sae. Nune’e mos bainhira atividade servisu (services) sira hanesan komersiu (loja), konstrusaun uma, telefone, ho transporte sae maka kresimentu ekonomiku mos sae. Ikus liu, bainhira despesa governu sae, li-liu atu hadia’a infrastrutura ho formasaun rekursu humanu sae maka kresimentu ekonomiku mos sae – ceteris paribus (buat hotu la muda). Ho lian seluk, bainhira atividade setor tolu ne’e ida sae, maka kresimentu ekonomiku mos sae – ceteris paribus.
Hosi sorin seluk, bainhira produsaun setor tolu ne’e ida tun, maka kresimentu ekonomiku mos sei tun – ceteris paribus.
Pergunta bot iha publiku Timor-Leste, inklui mos Deputadu sira iha Parlamentu Nasional maka ne’e, sera ke kresimentu ekonomiku as (double digit) tinan ida muda ona povu nia moris? Hau dehan lae? Ezemplu konkretu maka ne’e. Manuel loke kios iha Merkadu Halilaran. Segunda feira, nia faan sasan hetan $20 dollar. Tersa feira, nian faan tan hetan $30 dollar. Iha ne’e, rendimentu Manuel nian sae $10 ka 50% ((30 – 20)/20*100%) hosi Segunda ba Tersa. Ka kresimentu rendimentu (ekonomiku) Manuel nia sae 50% ne’e muda kedas ona Manuel nia moris? Lae! Tanba Manuel tenki faan nafatin, faan barak tan, ho rai hamutuk osan hodi atende nia negosiu ho atende nia vida. Bainhira osan barak ona, maka nia bele sosa bisikleta ida. Barak liu tan, sosa motor ida. Barak liu tan bele halu ninia uma ho halu buat selu-seluk tan. Tempu hira mak to’o ba Manuel atu sosa bisikleta? Sosa motor? Ka halu uma? Tempu bele badak maibe la os hosi loron ida ba loron seluk ka la os hosi Segunda ba Tersa Feira. Ne’e presisa loron barak, fulan ida ka bele tinan ida. Ka bele liu tan…
Ezemplu seluk. Iha agrikultura, Lobo Dara halai natar. Tinan 2008 nia produs hare tonelada 2. Tonelada rua ne’e to’o para nia han deit. Tinan 2009, nia produs tonelada tolu. Produsaun sae tonelada 1 (ka sa 50%) hosi tinan 2008 ba 2009. Sera ke moris Lobo Dara nian diak kedas ona iha tinan 2009? Lae! Nian tenki aumenta produs tan, nafatin tinan ba tinan. Balu nia han, balu nia faan hodi sosa sasan seluk hodi hadia ninia produsaun ho hadia ninia moris. Bainhira produsan ne’e sae bebeik tinan ba tinan, maka Lobo Dara bele tau hamutuk hare hodi troka ba karau ka atu faan hetan osan atu sosa buat ruma hodi hadia ninia moris. Ida ne’e lori tinan hira? Bele kleur depende ba Lobo Dara ninia badinas ho Lobo Dara ninia hahaluk.
Hanesan mos kresimentu ekonomiku Timor-Leste. Kresimentu ekonomiku tinan 2007 (9.1%), 2008 (12.1%), 2009 (13%) ho 2010 (9.5%) seidauk to’o atu hadia povu hotu nia moris. Ita tenki mantein kresimentu ekonomiku as ne’e tinan ba tinan hodi hadia povu barak nian moris. Ne’e mak esensia kresimentu ekonomiku hamenus kiak (economic growth reduce poverty).
Maibe ita mos tenki rekoinese katak kresimentu ekonomiku nebe aas iha Timor-Leste ne’e (double digitu), povu balu nia moris mos diak ona. Survey Banku Mundial hateten katak, iha tinan 2007, numeru kiak iha Timor-Leste hamutuk 50%. Iha tinan 2009, ema kiak iha Timor-Leste tun tiha ona ba 41%. Ne’e hatudu katak kresimentu ekonomiku iha impaktu positivu ona ba povu balu nian moris iha Timor-Leste. La os hotu mas balu moris diak ona. Pergunta ba ita maka ne’e. Oinsa maka kresiementu ekonomiku ne’e bele benefisia ema seluk mos, iha nasional ka iha regiaun ka iha suku sira?
Kresimentu ekonomiku Timor-Leste nebe double digitu (rata-rata 11%) iha tinan hat nia laran (2007 – 2010) hatudu katak ekonomia Timor-Leste dinamiku liu iha regiaun Asia Pasifiku, liu China nebe nia kresimentu ekonomiku mos as durante kuase tinan rua nulu resin nia laran. Revista koinesidu iha mundu, The Economist hosi Londres, edisaun 1 Janeiro 2011 hateten katak iha tinan 2011, Timor-Leste sei halu parte grupu nasaun sanulu nebe kresimentu ekonomiku rapidu iha mundu! Relatoriu IMF (Fundu Monetariu Internasional, FMI) konaba Panorama Ekonomiku Mundial (World Economic Outlook) nebe atu sai iha fulan Abril 2011 ne’e, iha Box Especial ida konaba kresimentu Timor-Leste. Relatoriu ne’e hatete katak ekonomia Timor-Leste dinamiku tebe-tebes, kresimentu ekonomiku double digit iha tinan hat nia laran. Timor-Leste sai ona hosi konflitu ho hakat ba dezenvolvimentu tanba kresimentu ekonomiku aas ho numeru ema kiak mos tun drastika iha tinan tolu nia laran.
Relatoriu sira ne’e rekoinese Timor-Leste nia performansia ho fo konfiansa ba Timor-Leste iha mundu rai klaran. Servisu uma (ka PR) nebe mak ita hotu tenki halu maka ne’e. Oinsa mak sustenta kresimentu double digitu ne’e nafatin hodi transforma sosiedade Timor-Leste hosi vida agraria ba iha vida industrial ho servisu? Pergunta ne’e mos preokupa ba governu, ninia parseiru dezenvolvimentu sira ho asesor sira. Timor-Leste bele mantein kresimentu double digitu (rata-rata 10%) durante tinan rua nulu nia laran tanba base ekonomia Timor-Leste kiik (low base economy). Se kresimentu eonomiku double digit nafatin iha tinan rua nulu nia laran, maka iha 2030 Timor-Leste sei tama ba grupu nasaun sira nebe ho rendimentu mediu as (Upper-Middle Income Country). Upper Middle Income Country tuir Banku Mundial maka nasaun sira nebe ho rendimentu per kapita minimu $5,000 (dollar rihun lima ba leten. Oras ne’e dadauk Timor-Leste nia per kapita la inklui mnarai ho gas (Non-Oil and gas GDP Per Capita) besik ona $600. Nune’e ita hein katak kresimentu ekonomiku aas iha tinan rua nulu nia laran bele hasae rendimentu perkapita non minarai Timor-Leste nia dala sanulu. Nune’e iha tinan 2030, ema kiak sei tun ka bele lakun ona.
Instrumentu saida maka ita usa atu to’o iha objetivu ida ne’e? Ida mak instrumentu fiskal (politika orsamentu estadu). Rua instrumentu komersial ho investimentu (trade and investment). Politika fiskal (orsamentu) estadu nia ita usa hodi investe osan estadu nia iha rekursu humanu, infrastrutura ho setor importante sira hanesan agrikultura, minarai ho gas, ho turismu. Bainhira ita investe iha setor sira ne’e maka iha biban Timor-Leste nia ekonomia moris double digitu.
Maibe to’o tempu ida orsamentu estadu mihis ona ho la konsege sustenta kresimentu ekonomia aas li-liu double digitu. Tanba ne’e, importante iha tempu fo-foun kedas hadia kondisaun Timor-Leste atu dada investimentu setor privadu hosi laran ka hosi estrangeiru (temi Foreign Direct Investment, FDI) atu investe iha setor importante sira nebe bele produs ba esportasaun. Nune’e bainhira despesa tun tanba osn estadu mihis ona hosi minarai ho gas, rendimentu sira seluk hanesan impostu ka rendimentu sira seluk mos sae ona. Ohin loron orsamentu estadu Timor-Leste liu 90% mai hosi minarai ho gas ka dada hosi Fundu Petroleu.
Ida ne’e mak politika ekonomika atu hadia povu nia moris liu hosi politika fiskal ho politika komersial (fiscal policy and trade policiy). Ita hein katak ho politika sira ne’e, Timor-Leste bele atingi objetivu final, halakon kiak iha 2030 liu hosi kresimentu ekonomiku double digitu.
Graduadu sira maka hau hadomi,
Ita nia tema Oratio Sapientiae ohin loron maka Orsamentu Estado ho Kresimentu Ekonomiku. Ita hare iha diskusaun iha leten ne’e, bainhira despesa estadu sae maka kresimentu ekonomiku mos sei sae – ceteris paribus. Ita mos hatete katak orsamentu estadu hanesan instrumentu ida atu to’o ba objetivu final atu hamohu kiak iha Timor-Leste iha 2030. Atu sustenta kresimentu double digitu ne’e iha tinan rua nulu nia, politika fiskal (orsamentu estadu) tenki kombina ho politika komersial durante tempu ida ne’e. Nune’e, it abele atingi objetivu final dezenvolvimentu nasional upper-middle income country ho kiak mohu ona iha Timor-Leste.
Aspetu determinante ida iha prosesu atu sustenta kresimentu doube digitu ne’e maka tenki investe makas iha rekursu humanu (edukasaun). Tanba mundu globalizadu nebe Timor-Leste hola parte ba, la os deit nakonu ho informasaun ho teknologia oi-oin (foun ka tuan) maibe mos nakonu ho kompetisaun entre nasaun sira iha mundu ne’e. Rekursu humanu nebe iha espesialidade iha area bar-barak, hanesan siensia, teknologia, sosiologia, ekonomia, IT, ho seluk tan sei fo is ba nasaun Timor-Leste hodi kompete iha mundu globalizadu ne’e. Matenek ho espesializasaun sira ne’e sei tonka lalaok Timor-Leste nia iha prosesu dezenvolvimentu nasional tanba matenek sira ne’e iha vantagem kompetitiva (compettivie advantage) hosi sira nian espesialidade sira.
Ho vantagem kompetitiva iha area rekursu humanu, nasaun ida la os deit atu laoba oin, maibe mos bele haksoit ba oin (leap forward) iha prosesu desenvolvimentu nasional. China usa estrategia leap forward hodi transforma ninia ekonomia hosi ekonomia rural ba industrial menus de tinan 30. Iha 2011 ne’e, China nia ranking ekonomia iha mundu numeru dois depois de Estadus Unidus Amerika. Ba kotuk oituan, Estadus Unidus Amerika, sai nasaun bot ho lider iha area barak, inklui siensia, teknologia, ekonomia, ho defesa. Sira mos semo ba to’o fulan ona, ba mai avontade. Kapasidade nasional Amerika ne’e mosu tanba Amerika fo atensaun bot ba dezenvolvimentu rekursu humanu. La os deit investe osan barak atu eduka ema maibe Amerika simu ema hotu-hotu nebe iha matenek ho espesialidade. Sira mos fo fatin ba ema matenek sira nebe persegidu politikamente. Judeo sira iha Alemanha, Hitler buka atu oho hotu iha Funu Mundial II. Amerika fo fatin ba matenek Judeo sira atu bele halu peskisa iha universidade ho institutu bar-barak iha Amerika. Selu sira ho diak ho osan nebe iha. Balu governu foti sai asesor iha area oi-oin tanba sira nia matenek. La os deit Judeo sira, Amerika mos simu ema ho kompetensia bar-barak, la hare ba kor. O bele metan, o bele mutin, ho o bele kinur ka o makerek, naran katak o iha matenek ho espesialidade, Amerika nakloke ba o. “Welcome to the land of opportunity. Benvindo ba nasaun ida ho oportunidade.” Bainhira China usa open door policy, Amerika usa open mind policy atu atrae matenek sira hosi rai sira seluk. Amerika fiar katak rekursu humanu nebe kompetenti bele halu inovasaun oi-oin nebe importante ba dezenvolvimentu ho kresimentu ekonomiku nasional. Amerika mos fiar katak matenek mos sei halu diferensa iha povu nia vida la os deit iha area sientifika maibe mos iha area governasaun ho politika.
Maluk graduadu sira mak hau respeita,
Hau hakarak koalia oituan sientista ka matenek sira nia knar iha area governansaun ho vida politika. Povu ka nasaun ida bele hetan benefisiu hosi matenek sira nebe tama ba politika ho ukun nasaun ida. Prof. Fernando Henrique Cardoso, eis-Presidenti Brazil, Ph.D iha area sosiologia konsege transforma Brazil hosi nasaun ida ke krise bebeik ba nasaun vibrante ida ho sai ekonomia emergente (emerging economy) ida mundu. Professor Anival Cavaco Silva nebe hola Ph.D iha area ekonomia iha fulan hirak liu ba hahu ninia segundu mandatu Presidenti da Republika Portugal. Nian maka transforma Portugal hosi nasaun periphery (pingiran) ida ba nasaun modernu ida iha Europa iha tinan 1980a bainhira mana eleisaun ho sai Primeiru Ministru Portugal. Chile oras ne’e dadauk ninia Presidenti da Republika maka Sebastian Pinera, Ph.D nebe formadu iha area ekonomia. La kelur deit bainhira simu tiha knar hanesan Presidneti Chile, Pinera hasoru problema bot ida skala mundial. Rai nakdoko taka ema sira nebe ke’e mina iha rai okos kuase metru lima nulu. Pinera nia esforsu, konsege hasai duni nia povu hamutuk tolunulu resin moris hotu bainhira mundu dehan katak sei la konsege.
Graduadu sira maka hau hadomi,
Presidenti nain tolu ne’e (Fernando H. Cardoso, Anibal Cavaco Silva, ho Sebastian Pinera) manan eleisaun diretu hosi povu atu sai Presidenti da Republika. Sira konsege koalia ba povu, povu fo fiar ba sira liu hosi votasaun direta atu sai Presidenti da Republika ka Primeiru Ministru. Importante liu maka sira konsege transforma sira nia nasaun ho salva sira nia ema iha desafiu nia laran.
Sira La os matenek koalia mangame deit ho povu. La os matenek deit iha komputador nia oin maibe faktu hatudu katak matenek, Mestradu ho PhD la os hatene deit baku komputador ho koalia mangame deit ho povu. Tanba ne’e hau la konkorda ho hanoin lider balu hatete ba publiku katak ema ho Mestradu ho PhD sira hatene maka baku komputador deit maibe mangame deit bainhira koalia ba povu. Prof. Doutor sira hanesan Fernando Henrique Cardoso, Anibal Cavaco Silva, ho Sebastian Pinera hatudu tiha ona ho evidensia ne’e ba mundu. Ezemplu sira ne’e hatudu katak mestradu ho doutoradu sira bele transforma sira nia nasaun tanba sira iha kompetensia ho kapasida analitiku ho sientifiku atu resolve problema nasional ka mundial sira.
Iha Timor-Leste, ita sei deskonfia malu deit, inveja malu deit. Ita nia tradisaun ensinu superior seidauk naruk. Tanba ne’e maka matenek sira Mestradu ho PhD sira seidauk hetan vaorizasaun lolos tuir meritu. Nune’e mos, ema sira ho Mestradu ho PhD sei oituan deit ho sira nia kontribuisaun ba nasaun ne’e mos sei kiik. Tanba ne’e maka mosu hanoin sira siniku ho desvaloriza Mestradu ho PhD sira iha Timor-Leste.
Maibe hau fiar katak la kleur tan situasaun ne’e sei muda. Eleitoradu sira iha Timor-Leste seidauk hare ba programa ho kualidade lideransa ba dezenvolvimentu nasional bainhira sira ba kaixa eleitoral. Maibe hau fiar katak la kleur tan povu Timor-Leste nebe matenek sei hili ema ho kompetensia ho programa diak atu lori nasaun ne’e ba oin ho hadia povu nia moris.
Tanba ne’e ikus liu, hau hakarak hatete ba imi graduadu sira ho universitariu ICR ho universitariu sira seluk iha nebe deit iha Timor-Leste ka iha liur. Hili servisu tuir imi nia konsiensia, imi nia matenek, ho imi nia dedikasaun. Se sai professor, sai professor ida ke diak. Se sai agrikultor (modernu), sai agrikultor ida ke diak. Se sai poliitku, sai politiku ida ke diak, banati tuir Anibal Cavaco Silva, Fernando Henrique Cardoso, ho Sebastian Pinera.
Obrigadu barak.
Obrigado ba DR. Joao nia palestra akademiku
ReplyDelete